Saturday, 19 September 2015

TUNLAI HARHNA LEH KAN KOHHRAN

-- Tv. Lalthakima

        Chawlawlnain min tuam a, Pathian hnaih lote tanah han hnaih dan kawng reng reng a awm dawn tawh lo emaw tih laiin leh, \henkhatin, "Khawngaihna hun a tawp tawh" tia mahni rilru tiah lek leka Pathian thu an au chhuahpui mek laiin kan Pathian khawngaihna chu Zoramah meipui angin; kan ngaihtuah dan piah lam daihin a rawn alh leh ta hluah hluah mai le! A lawmawmin a va ropui em.
'Ngaiteh u, Pathianin he khawvel thila retheite hi rinnaa hausa tur leh, amah hmangaihtute hnena a tiam ram chu luahtu turahte a ruat lo vem ni' tih ziak ve bawk mahse; tun \um harhna hi chuan 'a hausa sa a hrut' emaw tih mai turin a ngaihlutu tam zawk nia langte hi dinhmun sang tak taka dingte an ni tlat mai! Zoram pum huap pawha 'veng hausa ber' tia han chh^l ngam tur Zarkawt Kohhrana Revival Retreat neih zawh takahte khan: an Usher-te nen lam khan an lam d^wr d^wr mai a, taksa chetnain nasa taka a han nuaite kha a ropui tak zet zet a ni.
Kan Kohhran a\anga Pastor chhuak, Zoram pum huap ang pawha kan ngaihsan em em Rev. C. Chanchinmawia'n, "Tun harhna lo thleng hi a changtute hian an chan hrilh fiahsak an duh kher lo, hrilh fiah lo tum pawh a \ul lo, kan chan \heuh tur a ni," a tih kha a dik khawp mai. Rawngbawltu tam tak chuan an zir thiamna a\angin sawi fiah an tum a, an hmu dik thei lo; an zir dan piah lamin a rawn thleng tawh si. Lal Isua'n 'Buh seng thlengin lo \o za rawh se' a tih ang deuhvin he harhna lo thleng m>k pawh hi kan ril rem a ni emaw, ni lo emaw \ha takin lo dawngsawng ila, a \hat ber a rinawm.
Pathian khawngaihna a zarah kan kohhran pawhin he Pathian khawngaihna lo thleng mek hi kan chang a ni a, a lawmawm tak meuh meuh a ni. Engti anga dawnsawn zel tur nge ni ang? A pawimawh nia hriatte i han sawi dawn teh ang.
(i) Rawngbawltute tan: Kan hruai hnaih hleihtheih loh Kohhran member, |halai member, Kohhran hmeichhe member, Pavalai member tam tak an lo hnai ta a. Pathian thu taka lo chawm zui tur leh chher puitling deuh deuh turin kan inbuatsaih a pawimawh hle niin a lang. 'Rei an daih leh tak tak chuang lo vang' tia lo ralkhat thlir mai lovin; daih rei leh lo tur anga kan hmuhte hian rei tak an daih theihna turin theihtawp kan chhuah a, inngaihtlawmna nen Pathian hnenah hruai dan tur kawng kan dil/ zawh a pawimawh hle ang.
(ii) Inlungrualna: II Korinth 13:11-ah, "A tawp berah chuan unaute u, lawm takin awm rawh u. Tih\hat famkimin awm ula; thlamuang takin awm ula; rilru hmun khat pu ula, lungrual takin awm rawh u; tichuan hmangaihna leh remna Pathian chu in hnenah a awm dawn zuk nia," tih kan hmu a. 
Kan kohhranah Thlarau Thianghlim p^wlna nasa tak a lo thlen zel theih nan rilru hmun khat kan put a, kan inlungrual a pawimawh hle. Danglam deuh leh dik lo deuh nia langte haw mai lovin leh en hrang mai lovin fuih zawk ila, insiam \hat mamawhte'n insiam \hat hreh lo bawk ila. 'A leia mi rel ngai lova' tih angin thu t>nau leh sep septe hi tihbo tum tlang ila. Chu'ng chuan kan Kohhran boruak alh zel turah \angkaina tam tak a nei ngei ang. Tin, 's^n leh lansarhnate kan chan hian kan Lalpa ram a zauh phah miah lo' a ni tih hriain Sam ziaktu'n, "Lalpa keini ni lovin, keimahni ni lovin I hming chuah chu ropuina pe zawk ang che," a lo ti ngawih ngawih ang khan, kan tih apiang Pathian ropuina turin ti ila, Lalpa ropuina tur chauh zawng ila. Lalpa ropuia a lan hunah ropuiin kan lang ve mai dawn a ni.
(iii) Kan kohhran zai a'n sak deuh \um te, l^m an han tlem deuh \umte hian 'Enge a chhan ni ang le; tihsual kan nei palh emawni le' tia rilru lo s>ng \hinte hi engzat tak awm ang imaw. Nge, engtin paw'n kan Kohhran hi awm se, kan en liam mai mai \hin zawk le... Kohhran chauhnaahte hian chau pha ve ila, a natnaahte hian i na ve pha ang u.
(iv) Tin, harhna chang zawng zawngte'n ni tina Pathian duhzawng kan tih zel a pawimawh hle. Phurna inhruaitir mai lovin Lalpa duhzawng kan zawn a pawimawh a, chutah chuan hlimna leh ham\hatna dik tak a awm a ni. Phurna awm lohna hmunah Lalpa duhzawng kan ngaih pawimawh a, a thuawihna kawng kan ngaihven tlat chuan a nawlpui phurna leh a nawlpui anga kan hlim hup hup loh hunah pawh lawmna ruk kan nei reng dawn a ni. Hlim em em lawm si lote hi a chhan ber chu Pathian duhzawng tihna kawngah an tlan taihmak tawk loh vang a ni a, inkhawm peih viau \hatnaa parchhuahpui tham khawp lawmna an thinlung lam fantu nei si lote pawh hi chutih vang tho chu a ni tlangpui \hin.
v) A tawp berah chuan phurnaah innghat lovin 'Lalpa duhzawng enge ni' tih thu-ah hian i innghat reng ang u. Kan phur leh phur loh lam chu thu dang ni se, 'Lalpa duhzawngin ka awm/nung em' tihah hian kan rilru awm reng rawh se.

SAKHAW HMASA TE LEH KRISTIAN SAKHUA

-- Charles Zualtea

    Khawvel mihring hnam hrang hrang te hian min siamtu leh kan chunga thilti thei tu awm niin kan ngai vek a tih theih awm e, chuvang chuan khawvela hnam hrang hrang te hian sakhua kan nei hrang thluah mai a, keini Mizo te ngei pawh Kristianna in kan ram alo thlen hma chuan sakhua kan nei thin a nih kha. Kristian sakhua ang bawk hian khawvelah hian sakhaw hrang hrang tam tak a awm a, chung sakhaw hrang hrang te pawh chuan pathian biak bik te neiin, innghahna Lehkhabu an nei ve a, Christian sakhua awm hma hian khawvelah sakhaw lian tak tak  a lo awm tawh  a, chung zinga thenkhat te chu an chanchin tlangpui han tar lang hmasa i la

BUDDHIST SAKHUA/BUDDHISM: He sakhua hi kum zabi 5 (BC/BCE) na hunlai tawh khan Siddhartha Gautama’n a hmuchhuak a, he sakhua hi India rama a hmuhchhuah a ni nghe nghe. He sakhua hian khawvelah zuitu vaibelchhe 35 chuang a nei a, zirtirna tha tak tak a nei ve a, Tualthah loh tur tihte, Dawtsawi loh tur tih te, Rukruk loh tur tih te, Ruihtheihthil tih loh tur tih te, Hmeichhiat mipat hmansual loh tur tih te a tel ve vek a ni. He sakhua in thihhnu lam a zirtirna emaw rindanah chuan mi zawng zawng hi he khawvelah kan kumhlun dawn lo a, khawvelah kan lo piang a, chutiang bawkin kan thi leh vek dawn tih a zirtir a, amaherawh chu thihna hi a tawpna nilo in kan thlarau te chu he khawvelah la chambang in taksa thar dang ang in kan lo piang leh ang a, mahse kan damlai hun hmasa kan hman that leh that loh dan a zirin kan piang tha in kan piang tha lo dawn a ni tih a zirtir thin a chu chu ‘Karma’ an ti a, kan damchhungin he khawvelah midang te tana hlimna leh lawmna thlen tu kan nih chuan kan nun a hlim ang a, midang te tana harsatna siam thin tu kan nih chuan kan damchhungin lungngaihna kan chungah a thleng thung ang tih a zirtir a ni. Buddhist sakhaw lehkhabu thianghlim te chu Pali Tipitika, Mahayana, Vajrayana leh Canons te anni.

HINDU SAKHUA/HINDUISM: He sakhua hi India rama tanga lo piang bawk a ni a. ‘Hindu’ tih hi Persian tawng ‘Sindhu’ (emaw Indus) lui tih atang a lo irh chhuak a ni a, Kum Zabi 14 na lai vel khan Indus lui kiang vela cheng te hi Arab ho te leh Persian ho ten hindu tiin an ko thin a chuta tang he thu mal hi, British ho in kum zabi 19 na ah India rama mitam zawk sakhua sawinan ‘Hinduism’ tawngkam hi hmang in a lo piang ta a ni. Amaherawh chu he hindu sakhua hi engtika lo piang chhuak nge? Tu hmuhchhuah nge? tih hriat chiah a ni tawh lo a, Indus Phairuam vela an chenlai daih tawh kum 2000 BCE lai vel tawh a lo piang chhuak ni a ngaih a ni ber. Hindu sakhua zirtirna hian mihring pian nawn leh zelna, kan lo thih pawn kan piang nawn leh thin a chu chu ‘Samsara’ an ti. 
Mitin an damlaia an thil tih ang zelin an lo piang nawn leh thin a, (Karma tha leh Karma thalo) piannawn chhan nei vekin an ngai a. mihring lo piang chhuak a hrisel emaw, a piang sual emaw, a hausa emaw lo ni ta se, chu mihring lo piang chu a damlai hmasa a a thiltih ang zel a a chunga lo thleng leh niin an ngai. Kristian ten ‘Tuhrah seng’ kan sawi thin ang ve deuh hi a ni thei ang. Damlai nun hman dan a zirin mihring te hi piang nawn leh zel tura ngaih an ni. Amaherawh chu an piang nawn reng chuang lo a, tawp chin a nei ve thin a, chu chu ‘Moksha’ an ti. Hindu sakhaw in nghahna lehkhabu thianghlim hrang hrang te chu Vedas, Upanishads, Bhagavad Gita leh Epic te anni.

CONFUCIANISM: He sakhua hi Kong Qiu(K’ung Ch’iu), Latin tawngin Confucius-a ti a lak chhawn a ni a, 500 BCE na lai vel khan China ah lo din tan ani tawh a, mitam tak chuan sakhua ah an ngai lem lo. Confucius a zirtirna hian Chinese khawtlang nunah hmasawnna tam tak a hmuhtir phah a, inpawhna tha zawk neih nan a hmanraw pawimawh taka lo ni a, pathian biak bik leh thihhnu lam chungchang  lam rindan inzirtirna awm lem lo mahse he zirtirna hi zawmtu /pawmtu an tam hle tho a ni. He zirtirna ah hian midangte nun zahsak te, Nu leh Pa zah te, zirtirtu thuawih te leh aia upazah te a zirtir nasa hle. He sakhaw lehkhabu te chu Lunyu, Wujing, Sishu te anni. 

DEPRESSION

-- Mapuia Pautu

Tunlai a lar em em mai, a nihphung leh a awmzia chiang faka kan hriat chian loh vanga mi Thenkhatin kan palzam mai mai, \halai tam takin an mahni Nunna ngei an lak phahna ni si chu ‘Depression’ hi a ni awm e. Chutih rual chuan a awmzia tak tak erawh chu kan la man chiang ta chuang lo fo ni in a hriat.
Depression chu ‘Nguaina emaw Pawt hniam’ emaw tihna mai a ni a, ni hnih khat lek enge maw vanga kan han nguai deuh pawh hi ‘Depress’ chu a nih rualin, kan nunphung, kan rilru hawi lam leh kan mizia ah nghawng a neih lem loh chuan ‘depression’ a chhiar a ni lem lo in, rilru lam daktawrte’n Depression an tih tak hi a phawk chhuak lo a, hei hi chu mihring nih dan phung ve reng a ni. Rilru lam daktawr te chuan depression hi Natna tlanglawn tak, enkawl a tihdam theih niin an sawi a, enkawl loh emaw, ngaihsak loh emaw chuan thihna hial thlen thei a nih avangin palzam mai mai emaw chi a ni lo.
Depression hi a thlentirtu chi tam tak awm mahse, hlawm lian tak pahnih Biological factor leh Environtmental factor ah an then a.
BIOLOGICAL FACTOR: Hei hi chu keimahni atanga lo chhuak, kan ngaihtuahna te, kan thil tih tum a kan hlawhchham vang te, kan inngaihtuah lungpuam vang te a lo thleng a ni a, a chhan ber ni a an sawi thin chu kan thluak  hnathawh kal dik loh vang a ni tlangpui.
Hmeichhia te ah chuan hei hi a thawk nasa thin a, Naupai lai leh Thi neih (menstrual period)lai in a nasa zual hle thei a, a reh zui ve mai thin rualin a thawk nasa zualah chuan Nupa inthen phah der pawh an awm fo. Chaw ei tui lo te, Mut that theih loh te, hlauh neih tlat te leh thil dang tam tak angin a lo langchhuak thin a, clinical depression ti a sawi a ni bawk.
Hmeichhhia zawng zawngah a lang chhuak vek kher lo ni a sawi a ni a, mahse a nasa zualah chuan chenpui harsa khawp pawhin a thawk ve thin a, hetih lai hi chuan chhungte leh a chenpuite tan enkawl thiam a, dimdawi an ngai lehzual hle a ni.
ENVIRONMENTAL FACTOR: Hei hi a pawimawh leh mi tam takin kan hmachhawn thiam loh a ni. Kan vela thil thleng hrang hrangin min nghawng dan te, chu chu kan lo dawnsawn dan a zir te a lo thleng a ni ber.
Ngaihzawng vanga rilru buaina te, Nupa nun a buaina te, mahni inchhungkhur harsatna vang te, \hiante leh \henawm khawvengte nena harsatna neih vanga buaina te leh thildang tam takin a thlen theih a ni. 
Tin, pawimawh em em mai chu \hiante leh hnathawhpuite, Kohhrana rawngbawlpuite’n min endan te, min dawnsawn dan te, min \awngkhum dan te avanga mahni inngaihhniamna (Inferiority Complex) hian nasa takin depression a siam thei tih hriat a tha a. Chutiang a nih avang chuan keimahni’n depression kan nei thei a ni mai lo a, keimahni avangin mite’n depression an lo nei thei reng tihna a nih chu!
Chuvang chuan, rawngbawltu chuan kan landan te, kan kawngka chhuakte hi kan fimkhur a lo ngai hle a ni tih kan hriat nawn a \ha a, kan hriat loh in kan memberte kan lo ti na viau thei a lo ni a, ngaihtuah mang lo a kan sawi liam mai hian kan rawngbawlpuite ah hliam nasa tak a siam thei tih i hria ang u.
DEPRESSION LANCHHUAH DAN: Hlim chang te, lungngaih chang te, Tah chang leh Nuih chang te kan nei hi Mihring nihphung reng a nih rualin, depression lanchhuah dan hetiang hian an sawi a.
 1. Beisei tur nei lo riau a inhriatna a lo awmin.
 2. Thiante leh an phur zawng tak te’n a tihphur zawh tawh loh in.
 3. Hah hluah hluah a inhriatna a lo awm in.
 4. Mut theih lohna (Mut hunbi mumal lo) leh Chaw ei tui lo.
 5. Tih tur awlsam tak thin pawh an huphurh hluah hluah zel in.
 6. An ngaihtuahnain a thim lam a thlir ngut ngut in.
 7. Zawldawhna tlachham leh thinrim hma riau.
 8. Ruihtheih thil chungchangah tihdan phung pangai aia tam tih mai pawisak lohna an neih in. 
Khawvel huap chu sawi loh, kan ramah ngei pawh hian thalai tam tak he natna avanga mahni pawh inngaihlu zo tawh lo, khawvel mawina te, khawvel hlimna te, Nu leh Pa leh |hiante hmangaihna te pawhin a chelhbeh zawh tawh loh, ‘Thih mai hi hahdam hliah hliahna’ ni a ngai an tam ta hle mai.
Lal Isua chhandamna hian ‘Thlarau chauh ni lo in, Taksa nen lam a chhandam’ tih pawmtute kan ni a. Thlarau bo chhandamnan kan theihtawpin kan bei reng chung hian he’ng natna khirh tak tuar mek, mahni taksa hunga thutawp siam mai tur, hruihrual nena hun hmang mekte hnenah hian Pathian chhandamna puang turin Kohhranhote hi Lalpa’n min ko a ni tih i hre thar ang u.

NILI PAW'N TLAI SE....A HUNAH A THLENG !

- Mapuia Pautu

      Damdawiinah thla thum chuang lai a awm ta, daktor te mai ni lo in amah ngei pawh chuan dam beiseina a nei chau hle tawh a. chutia natna khum bel a a awm reng lai chuan, tuk khat chu hma taka harhin, Pathian pawlna hun a hman mek lai chuan Johana 11:5,6 hmangin Pathianin a rawn pawl ta, a beiseina leh a innghahna, Doctor thiamna laka a beidawn vek hnua beiseina thar nena thuam a ni ta chu ‘Ni li paw’n tlai se, a hunah a thleng’ tih hla phuah thei tura Pathian buatsaihna alo ni reng mai! Thla thum lai liam tawh mahse, a hunah tak Pathian tihdamna a chang ta, Aron Wilburn-a chu.

“Marthi leh Mari, Isua au in,
I hmangaih a na, a dam zo lo ang.
Minpui rawh tiin.
Isua an nghah laiin, an hmangaih a liam ta,
Beiseiin an nghak, a lo thleng si lo
A va mak ngai em!

Ni li lai a liam ta, phum a nih chin,
Lusun hnemin an lo pung khawm rual duhte pawh
Isua a lo thleng, Tapin Marthi’n
Lalpa awm la chu, i tidam anga
A liam bik lo tur.”
Natna kan tuar a, thihna thlengin kan tuar. Midangin an tawrh chuan ‘Thihna leh Natna tuar vek tur mihring’ kan ni a, chu thil ngei chu kan chunga a lo tlak chuan ‘Mi vanduai chuang bik’ kan ni thung a!
Chumai a ni lo, kan tawngtaina leh Pathian kan beisei ve na zawng zawng chuan mual min liamsan thin. He Lungngaihna chirhdupah ngat hi chuan Pathian mi hman tak te pawh hian sawi tur hre lo in, an hawihai ve fo a, beisei tur reng reng hre lo in an kun ve tlawk tlawk thin zu nia!

“Ni li a liam ta, Beiseina a bo.
Lalpa a rei lua e, Kan va hrethiam lo em!
Mahse Lal remruat hian, lei mi dan a khum zo,
Ni li paw’n tlai se, a hunah a thleng,
Ava ropui em!

Isua a tap ta, thlan chu a thleng.
Thu chu pe in, Lung lum sawn r’u,
‘Lazar, lo chhuak rawh’
Thlan puana tuam chungin, a lo chhuak ta.
Phelh ula, kal tir r’u, tihdam a ni ta!
A dam! a Nung leh ta!”
Natna kan tawhin Pathian hnenah min tidam turin kan tawngtai a, min tihdam hun tur chu Pathian kuta dah mai awm kan nih laiin, kan rilruin a hun tur ruahmanna kan siam lek lek fo a, Pathian a rawn che tlai deuh ni a kan hriat chuan ring kan fan kan fan tawh mai thin.
Harsatna kan tawh hian Pathian chuan min kalsan ta emaw, auh phakah a awm ta lo emaw kan ti fo thin. Tih ve theih nei a kan inhriat chhung chu Pathian hian chet a lo tum hauh lo a lo ni a, A ropuina puannan chuan thildang a awm ve a remchang lo a ni zawk.

“I hringnun zawh laiin, harsatna tawkin,
Lalpa i au thin, a puihna nghakin
A thleng si lo maw?
Chauin zam mai lo la,
A la pangai reng, a lo thleng thuai dawn,
A tanpui ang che, a hrereng ang che.”
Daniela, Sadraka, Mesaka leh Abednego te thianho chungchang hi a ngaihnawmin, a ropui hle mai.
Daniela Sakeibaknei puk a paih an tum chhan kha Pathian laka a rinawm vang chauh a ni. Mihring hun chhiar danah chuan Sakeibaknei puk kotlang an thlen kha chuan Pathian rawn chet chu a hun ve tawh khawp mai. Mahse a hun a la thleng tlat lo!
Sadraka te, Mesaka te leh Abednego te khan rawhtuina meipui kha an hlau lo emni ang? Teh suh e, rawhtuina meipui aia hlauh zawk an nei  a ni. Mahse, a sat dan pangai aia a let sarih a tihsat rawhtuina meipui bulah pawh anmahni chhantu tur Pathian hmel reng reng a la lang lo!
Rinchhan tur leh thildang beisei tur zawng zawng a bo tawh hnuah, Sakeibaknei puk kawngkaah ni lo, a hun tak Sakeibaknei koham bulah, rawhtuina meipui bulah ni lo, a hun tak Meipui chhungah Pathian chuan a lo nghak reng a nih chu!
Nang pawh chauin zam mai lo la, i manganna chu a hria, Ni li paw’n tlai se, a hunah a lo thleng ang.
Chat Box