- Pu James Vanlalruata
Khawvel ram ropui ber America chanchin ziaktu thenkhat chuan an ram leh hnam ropuina chhan hetiang hian an ziak a. America ram hi Portuguese mi huaisen leh rothap Vasco da Gama khan a hmuh chhuah hnuin he ramah hian mi tamtak, sumdawng, Pathian tana inserh hrang duh, rangkachak zawng te an rawn lut ruih ruih a. Heng zingah hian Pathian tana inserh hrang pawl Pilgrim fathers an tih te pawh an lo lut ve te hi mi zaidam leh mi taima, engkimah Pathian ring tlat leh mi huaisen takte an ni a. America-in England atanga zalenna a hmuh khan heng mite hi an ram Constitution(danpui) duangtu leh a lungphum phum tute an ni an ti thin. An ram chu Pathianah an innghah zia tilang turin President an lakluh dawn in Bible chungah kut nghatin thutiam an la thin. Tin, an pawisa(dollar) ah pawh Pathian an rinzia tilang turin "In God We Trust" tih a chuang kalh bawk. Tun dinhmuna America ropuizia leh thiltihtheih zia chu kan hre vek awm e. Khawvela Missionary tirchhuak tam ber an ni thei te hi an ram ropuina lungphum leh innghahna a ni kan ti lo thei lovang. Ram ropui America kan tih fo thin lungphum innghahna chu Lalpa a nih tlat avangin, Kan Pathian hian a chawimawi nasa em em a ni.
Missionary thisen tam tak luan tawhna, tunlai khawvela Missionary tirchuak hnem tak leh Khawvela Kohhran lian ber awmna S. Korea te hi Khawvela ram ropui 13na ah an awm mek a. Khawvel puma chanchin tha hril an ngaih pawimawh lai chuan Great Britain hi Ramnitlasenglova roreltu tih hming pu khawpin ram an awp zauvin an ropui thin. Chanchintha puandarh an chawlhsan hnu erawh chuan Biak Ina inkhawm tur an awm loh avangin Biakin tamtak an hralh tawh a, an la hralh mek bawk.
Mizoram pawh hi kan Pi leh Puten chanchin tha hnar lova, Krista chanchintha an lo dawnga Kristian kan lo ni ta hi kan hnam lungphum innghahna bul a lo ni reng mai. Kan ringtu hmasate khan kan ram lungphum chu Krista leh a Kohhran-ah min lo phum sak a, Mizoram leh Kohhran chu vawiin thleng hian hnung lam hawi leh tawh miah lovin Lalpan min lo hruai reng mai. Kan rama kohhran lo ding ta te chuan kan hnam chu min chawisanga, khawvela hnam bal ber chu Ziak leh chhiar thiam tam ber pahnihnaah min hruai thlenga, Chanchintha kan vela hnamte hnena hril thei turin min din a, rambuaiin a tihbuai state tam tak an awmlaiin state ralmuang kan lo ni ta bawk.
Kan Mizo history-a Lal ropui lo lang ve thin chu Reng lal, Tripura ram luahtu hmasa lal te hi an ni.Tun dinhmuna kan member missionary a kalte rawng bawlna chu heng hnam zingah hian a ni tiin an sawi thin. Mizote hriata hnam ropui ni thin kha chimralin an lo awm tawh a. An ram ngeiah hnam dang rorelna hnuaiah an kun ta mek a ni. Heng hi a chhan an sawi chu an lal khan a ram chhungah kristian missionary te luh phal lovin Bengali zirtirna leh finna chu a ngaisang zawk a, Bengali mithiam leh Hindu zirtirna chu a la lut ta zawk a ni an ti. An ram leh hnam chu chimral leh rahbehin a lo awm ta a ni. Ram chu Lalpa ta anih tlat avangin Ram leh hnam lungphum inngahnana Lalpa leh a rawngbawl hna hmangte chu Lalpan a chawisang thin. A rawngbawl duhlo ram leh hnam pawh a ti boral thin.
Chhungkaw innghahna lungphum chu Kriata a nih a pawimawh hle mai. Nu leh pate pawhin kan chhungkaw nun khawchhuahna turin Kan ngahchhan atan Krista leh a Kohhran kan hman a ngai a ni. Tunlai khawvel sualna sang zel leh changkanna sang zelah hian kan chhungkua kan humhim theih nan Lalpa leh Kohhranah lung kan phum a ngai a.Lalpa hian amah tihtute chu an thlahte thlah leh thleng pawhin a enkawl thin avangin Nang leh keia thlahte kan damna tur chu Kan chhungkaw ngahchhan Krista a nih chauh hian a ni. Ram leh hnam ang bawkin Krista rawngbawl duh lo chungkua chuan a tlukchhiat hun a nei thin. Thim ata engah tih ziak tu Pu Lalhmuaka chuan Mizorama chhungkua tam tak a zirchhianna hetiang hian a ziak. Kum 1940 vela Shillong-a lehkha zir awm zawng zawng chu an pate Kohhrana rawngbawltute an ni. Tin, Politics nilo, thiamna avanga Mizorama Lalthuthleng luah tate hi an Nu leh Pate Kohhran a rawngbawltu sakhaw mi tak an ni zel thin, tiin.Krita leh a kohhrana chhungkaw lungphum phum tute chan hi a va hlu em. Heng Mithiamte hi kan hnam innghahna lungphum phum tute an lo ni leh zel bawk.
Kan Bible-in Vanglai hun hi mi chak kuta thal awm nen a tehkhin a. Michak chu an hlauhawm bawk a ni. Chuvangin, thalaite hi tun dinhmunah hian kan chhungkaw tana hlauhawm mai nge ka nih a chhanhimtu tur tih kan inngaihtuah fo a tha hle mai. Kan vanglai hun hi kan chak vanglai a nih a vangin chhungkaw tan mai pawh ni lo va midangte tana malsawmna thlentu tangkai tak kan nih theih hunlai a ni. A tha lo lama kan kal erawh chuan chhungkaw tan mai pawh ni lo midang tan pawh harsatna thlentu mai kan ni thei bawk. Chuvangin kan chhungkua humhim turin kan pawimawh takzet a, kan chhungkua kan humhim theihna turin thalaite Kristaa kan innghah tlat a pawimawh ber mai. Tlinglo taka a rawng kan bawl hi Lalpa hian a hre reng a nih tih ring tlatin rawngbawl zel ila, kan rinna lungphum chu Lal Isua leh a kohhranah I nghat tlat ang u.